Polska jest krajem z największą produkcją drobiarską w UE, co wiąże się z istotnie większym prawdopodobieństwem wystąpienia ognisk grypy ptaków wśród ptaków jak i narażenia człowieka. Polska jest także krajem wzmożonej migracji ptactwa dzikiego, co może sprzyjać kumulowaniu się wysoce zjadliwych wirusów grypy ptaków (ang. Highly Pathogenic Avian Influenza, HPAI) w środowisku naturalnym. Istotnym elementem ryzyka epidemiologicznego są inne miejsca, w których może być utrzymywany drób i inne gatunki zwierząt oraz miejsca narażone na kontakt z ptakami dzikimi, np. fermy zwierząt futerkowych, schroniska dla zwierząt . Niektóre wirusy grypy ptaków mogą powodować ciężką chorobę także u ludzi, z wysoką śmiertelnością. Szczegółowe informacje dot. występowania ognisk grypy ptaków u drobiu hodowlanego i ptaków dzikich dostępne są na stronie Głównego Inspektoratu Weterynarii [1].
Wg FAO/WHO/WOAH/ECDC/CD [2] ryzyko zakażenia wirusami grypy pochodzenia odzwierzęcego dla populacji ogólnej ocenia się jako niskie, ryzyko zakażenia dla osób zawodowo czy w inny sposób mających kontakt z chorymi lub martwymi zwierzętami (drobiem, dzikim ptactwem, innymi zwierzętami gospodarskimi) czy skażonym przez zwierzęta środowiskiem ocenia się jako niskie do umiarkowanego, w zależności od rodzaju narażenia, czasu trwania narażenia, konsekwentnego i właściwego stosowania środków ochrony osobistej oraz stosowania innych środków reagowania, łagodzenia skutków i kontroli, szczególnie w środowiskach w których przebywają zwierzęta. [3]
Wśród osób zawodowo narażonych na zakażenie HPAI są przede wszystkim:
- pracownicy miejsc, w których jest utrzymywany drób i inne gatunki zwierząt oraz miejsc narażonych na kontakt z ptakami dzikimi, np. fermy zwierząt futerkowych, schroniska dla zwierząt itp.
- osoby mające kontakt z przyzagrodowymi hodowlami drobiu lub ptakami utrzymywanymi w niewoli
- pracownicy służb zaangażowanych w zwalczanie ognisk grypy ptaków np. lekarze weterynarii, personel firm utylizujących zwłoki zwierząt, i przeprowadzających dezynfekcję gospodarstw rolnych, firm transportowych kontaktujących się z fermą w obszarach objętych ograniczeniami
- pracownicy ubojni drobiu
- personel zakładów leczniczych dla zwierząt
- pracownicy służb i innych instytucji podejmujących martwe dzikie ptaki ze zbiorników wodnych
- pracownicy ogrodów zoologicznych
- myśliwi
- pracownicy służb ochrony dzikiej przyrody.
Kluczowym obecnie elementem systemu zapobiegania transmisji wirusów grypy ptaków na osoby narażone zawodowo jest właściwe postępowanie w zakładach pracy, których pracownicy są narażeni na kontakt z zakażonymi zwierzętami lub zanieczyszczonym przez te wirusy środowiskiem.
Szczegółowe wymagania w zakresie ochrony pracowników eksponowanych na czynniki biologiczne zostały określone w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych
na te czynniki [4].
Zgodnie z ww. rozporządzeniem pracodawca ma m.in. obowiązek:
- stosowania wszelkich dostępnych środków zapobiegawczych eliminujących lub ograniczających stopień zagrożenia ze strony szkodliwych czynników biologicznych (do tej grupy obowiązków można zaliczyć profilaktykę w postaci szczepień ochronnych)
- ograniczania liczby pracowników narażonych lub potencjalnie narażonych na działanie szkodliwego czynnika biologicznego
- zapewnienia pracownikom środków ochrony zbiorowej lub w przypadku gdy w inny sposób nie można uniknąć narażenia, środków ochrony indywidualnej, odpowiednich do rodzaju i poziomu narażenia.
Z uwagi na możliwość dojścia do zakażenia czynnikami biologicznymi (wirusami grypy ptaków) poprzez:
- bezpośredni kontakt z zakażonymi zwierzętami
- kontakt z wydalinami i wydzielinami zakażonych zwierząt oraz zanieczyszczonymi powierzchniami
- kontakt z bioaerozolem powstającym podczas oczyszczania pomieszczeń gospodarstwa itp.
w opinii Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi wśród podstawowych środków profilaktycznych należy wymienić przede wszystkim:
- zapewnienie odpowiednich do prowadzonej działalności środków technicznych uwzględniających sprawne systemy wentylacyjne oraz ich konserwację zgodnie z obowiązującymi przepisami
- zmianę ubrań na robocze w miejscu realizacji zadania (najlepiej z wydzieloną i wyposażoną szatnią)
- rozdział odzieży roboczej od prywatnej
- odpowiednie postępowanie z odzieżą roboczą wielokrotnego użytku, w tym pranie z dezynfekcją zapewnione przez pracodawcę w wyspecjalizowanej pralni lub stosowanie odzieży roboczej jednorazowego użytku
- zapewnienie możliwości wzięcia prysznica po zakończeniu zmiany roboczej
- higieniczne mycie i dezynfekcja rąk po czynnościach związanymi z kontaktem ze zwierzętami
i przed wejściem do pomieszczeń socjalnych, sanitarnych i biurowych (w tym nadzór nad przestrzeganiem tych zasad przez pracowników) - mycie i dezynfekcja rąk przed spożywaniem posiłków, piciem napojów i paleniem wyrobów tytoniowych
- zapewnienie pracownikom dostępu do stanowisk do mycia rąk (najlepiej bezdotykowych), wyposażonych w mydło i czystą wodę oraz środek dezynfekujący (zawierający co najmniej 60% alkoholu)
- wprowadzenie zakazu przechowywania żywności i przedmiotów osobistych (m.in. odzież prywatna, telefony komórkowe, biżuteria, torby) w miejscach potencjalnie skażonych, w tym w szatniach/szafkach przeznaczonych na odzież roboczą i miejscach wyznaczonych do zakładania i zdejmowania środków ochrony osobistej
- zakaz wchodzenia w zabrudzonej odzieży roboczej do pomieszczeń socjalnych (jadalnia)
- utrzymywanie czystości w pomieszczeniach pracy, ze szczególnym uwzględnieniem pomieszczeń socjalnych i sanitarnych oraz powierzchni często dotykanych przez pracowników (np. klamki, dotykowe pokrętła w bateriach, czy włączniki elektryczne)
- stosowanie środków ochrony indywidualnej i odpowiednie postępowanie z nimi (zakładania, użytkowania i zdejmowania)
- po założeniu środków ochrony osobistej unikanie dotykania oczu, ust i nosa po dotknięciu jakiegokolwiek zanieczyszczonego materiału
- monitorowanie stanu zdrowia zwierząt, pracowników, w przypadku niepokojących objawów/zdarzeń skontaktowanie się odpowiednio z powiatowym lekarzem weterynarii lub/i państwowym powiatowym inspektorem sanitarnym.
Jednym z istotnych działań mających na celu ochronę zdrowia pracowników jest aktualizacja szkoleń pracowników w zakresie restrykcyjnego stosowania się do zasad higieny i innych środków profilaktycznych wszystkich osób mających zawodowo kontakt z zwierzętami zakażonymi wirusami grypy ptaków lub skażonym przez te zwierzęta środowiskiem.
Ważne też jest, aby pracodawcy nadzorowali stosowanie się pracowników do procedur postępowania
i zasad higieny podczas wykonywania czynności zawodowych.
Rodzaje środków ochrony indywidualnej (PPE), które zgodnie z opinią Centralnego Instytutu Ochrony Pracy – Państwowego Instytutu Badawczego, powinny być stosowane przez pracowników w celu ochrony przed szkodliwymi czynnikami biologicznymi z grupy 3. zagrożenia należą do III kategorii zgodnie z Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/425 z dnia 9 marca 2016 r.
w sprawie środków ochrony indywidualnej oraz uchylenia dyrektywy Rady 89/686/EWG. Ś
| Sprzęt ochrony układu oddechowego
| Zaleca się stosowanie jednoczesne obu niżej wymienionych rodzajów sprzętu ochrony układu oddechowego:
W przypadku stosowania półmasek filtrujących lub półmasek z filtrami należy zapewnić ich kompatybilność z goglami ochronnymi tak, aby zapewniona była szczelność przylegania do twarzy zarówno półmasek jak i gogli. |
| Odzież ochronna /częściowe ochrony ciała
| Zaleca się stosowanie odzieży chroniącej przed czynnikami infekcyjnymi spełniającej wymagania normy PN-EN 14126:2005 [9] dla jednego z niżej wymienionych typów:
Ponadto korzystnym jest zastosowanie ochraniaczy na obuwie spełniających wymagania normy PN-EN 14126:20059 dla jednego
Materiał stosowany w odzieży chroniącej przed czynnikami infekcyjnymi w postaci wirusów HPAI, w tym – w częściowych ochronach ciała, powinien charakteryzować się odpornością na przenikanie skażonych cieczy pod wpływem ciśnienia hydrostatycznego zgodnie z ISO 16604 [10]. Klasa ochrony wg PN-EN 14126:20059 powinna być dobrana na podstawie analizy ryzyka.
Dodatkowo, na kombinezon ochronny w zależności od rodzaju wykonywanych czynności może być wskazane zastosowanie fartucha ochronnego wodoodpornego, spełniającego wymagania normy PN-EN 343:2019-04 [11]
|
| Rękawice ochronne | Rekomendowana podwójna ochrona [12] Warstwa zewnętrzna: Rękawice całogumowe lub całotworzywowe zgodne z normami PN-EN ISO 374-5:2017-02 [13]i PN-EN ISO 374-1:2017-01/A1:2018-09 [14]
Rękawice chroniące przed wirusami powinny być testowane zgodnie z ISO 16604:200 4 [15] – metoda B
Warstwa wewnętrzna: Rękawice medyczne zgodne z normami: PN-EN 455-1+A2:2025-03 [16], PN-EN 455-2:2024-10 [17], PN-EN 455-3:2024-03 [18]
|
| Obuwie ochronne | Szczelne obuwie całotworzywowe, model: C, D lub E, spełniający wymagania normy PN-EN 13832-3:2019-01[19] . |
| Ochrona oczu | Zaleca się stosowanie dobrze dopasowanych, niewentylowanych lub pośrednio wentylowanych gogli ochronnych spełniających wymagania normy PN-EN ISO 16321-1:20222-10 [20] (lub starszej normy PN EN 166:2005 [21]) oznaczonych symbolem 3 (ochrona przed kroplami cieczy). Jeśli istnieje wysokie ryzyko rozprysku dużej ilości cieczy, należy rozważyć dodatkowo użycie osłony twarzy spełniającej wymagania normy PN-EN ISO 16321-1:20222-1020 (lub starszej normy PN EN 166:200521). Powyższe rekomendacje są zgodne z rekomendacją ECDC [22].
|
Należy pamiętać, że stosowane środki ochrony indywidualnej muszą spełniać minimalne wymagania Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/425 z 9 marca 2016 r. w sprawie środków ochrony indywidualnej oraz uchylenia dyrektywy Rady 89/686/EWG oraz posiadać aktualne certyfikaty badania typu UE.
Instrukcja bezpiecznego zdejmowania zużytego PPE [23]:
- Zdejmij zewnętrzne rękawice ochronne, jeśli były noszone.
- Zdejmij fartuch, jeśli był noszony, zdejmij ochraniacze na obuwie jeśli były noszone.
- Wyczyść i zdezynfekuj obuwie ochronne.
- Zdejmij obuwie ochronne.
- Zdejmij kombinezon.
- Zdejmij nakrycie głowy lub osłonę włosów jeśli były noszone.
- Zdejmij osłonę twarzy i gogle ochronne, jeśli były noszone.
- Zdejmij respirator (półmaskę, maskę).
- Zdejmij rękawice jednorazowe.
- Umyj ręce wodą z mydłem lub środkiem do dezynfekcji rąk na bazie alkoholu.
- Weź prysznic pod koniec zmiany roboczej.
Zalecenia po zdjęciu PPE: [24]
- Sprzęt jednorazowego użytku po pracy należy zawsze szczelnie zapakować i przekazać do utylizacji.
- Wyczyść i zdezynfekuj wielorazowe środki ochrony osobistej po ich użyciu tj. odzież i obuwie wielorazowego użytku należy wstępnie oczyścić i zdezynfekować, np. obmyć i odkazić przez oprysk przy użyciu dopuszczonych środków działaniu wirusobójczym i szczelnie zapakować na czas transportu do miejsca, gdzie możliwe będzie dokładne odkażanie obuwia i pranie odzieży.
- W miejscu realizacji zadania należy zapewnić możliwość dezynfekcji bieżącej np. poprzez wykorzystanie opryskiwacza ręcznego lub odpowiedniej wielkości pojemnika oraz odpowiedniej ilości środka odkażającego o działaniu wirusobójczym albo jego roztworu roboczego, który może być po użyciu pozostawiony w środowisku (biodegradowalny).
- Odkażając sprzęt i/lub odzież wielorazowego użytku, należy przestrzegać wymagań określonych w przepisach o bezpieczeństwie i higienie pracy.
- Niedopuszczalne jest pozostawienie w miejscu realizacji zadania zużytej odzieży ochronnej, ochraniaczy, rękawiczek i innych przedmiotów, które były wykorzystywane podczas realizacji zadania.
- Zwracaj uwagę na objawy choroby [25] podczas pracy z potencjalnie chorymi zwierzętami lub po kontakcie z skażonymi powierzchniami/materiałami. Kontynuuj obserwację pod kątem objawów przez 10 -14 dni po zakończeniu pracy. Jeśli zachorujesz, powiedz o tym swojemu przełożonemu i porozmawiaj z lekarzem.
WHO oraz ECDC zalecają regularne szczepienie się osób narażonych na stałą ekspozycję na zwierzęta przeciwko grypie sezonowej jako przynoszące korzyści poprzez zmniejszenie ryzyka reasortacji wszelkich, w tym odzwierzęcych, wirusów grypy w organizmie człowieka oraz możliwość uchronienia przed ciężkim przebiegiem zakażenia.
W Polsce zgodnie z Komunikatem Głównego Inspektora Sanitarnego z dnia 31 października 2024 r.
w sprawie Programu Szczepień Ochronnych na rok 2025 [26] szczepienie przeciwko grypie sezonowej jest szczepieniem zalecanym dla pracowników ferm drobiu oraz zwierząt futerkowych.
Reasumując, wśród szeregu możliwości uchronienia się przed zakażeniem wirusami wysoce zjadliwej grypy ptaków mającymi swoje źródło w środowisku, w tym w rezerwuarze zwierzęcym, kluczową rolę odgrywają działania prewencyjne.
Dr n. med. Paweł Grzesiowski, Główny Inspektor Sanitarny
Lek. wet. Krzysztof Jażdżewski, Główny Lekarz Weterynarii
Prof. dr hab. n. med. Jolanta Walusiak-Skorupa, Dyrektor Instytutu Medycyny Pracy
Mgr Agnieszka Szczygielska, Dyrektor Centralnego Instytutu Ochrony Pracy – PIB
Foto Freepik