Cmentarz parafialny w Rajczy[2] został założony w połowie XIX wieku[1] (parafię erygowano w 1844 roku) na płaskim terenie przy głównej drodze wsi, w pobliżu kościoła parafialnego z jednej strony i rzeki Soły z drugiej.
Wcześniej zmarli byli grzebani na cmentarzu kościelnym (zabytek nieruchomy, nr rej.: A-600/89 z 3 grudnia 1989) przy starym drewnianym kościele u podnóża Compla.
Nekropolia była i jest wykorzystywana głównie do pochówku parafian; członków społeczności żydowskiej grzebano w sąsiedniej wsi, Milówce, gdzie w 1891 roku powołano gminę żydowską. Wcześniej żydzi z Rajczy podlegali pod gminę w Zabłociu.
30 listopada 1989 cmentarz został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego. W 1997 roku kwatera wojenna została ogrodzona, a znajdujące się na niej krzyże odrestaurowano.
Architektura
Północno-zachodnia część nekropolii to tzw. kwatera wojenna bądź wojskowa. Większość nagrobków w tej części nekropolii wieńczą żeliwne krzyże projektu Hansa Mayra z motywami Krzyża Żelaznego, miecza i wieńca, które zostały wykonane nieodpłatnie w oddalonej o około 14 km od Rajczy odlewni w Węgierskiej Górce. Na skraju nekropolii znajduje się kaplica cmentarna, rozbudowana około 2006 roku według projektu Magdaleny Piątek i Joanny Łopaty z żywieckiej pracowni Mpstudio; w rogu cmentarza, przy drodze, stoi kamienny nieprofesjonalnie polichromowany nepomuk.
Nagrobki znajdujące się na cmentarzu pochodzą z różnych lat i są zróżnicowane pod względem zastosowanego materiału; oprócz żeliwnych krzyży umieszczono na nim również nagrobki kamienne.
Pochowani na cmentarzu
Na cmentarzu spoczywają m.in.:
- urzędnicy z czasów Monarchii Austro-Węgierskiej, niektórzy z nich służyli w majątku Habsburgów;
- 261 żołnierzy, uczestników I wojny światowej, którzy leczyli się w sanatorium zorganizowanym w pałacu w Rajczy, zmarłych na choroby płuc (głównie gruźlicę) po 1918 roku (miejsce pamięci), m.in. kapitan piechoty Franciszek Joniak (1894–1921), odznaczony orderem Virtuti Militari V klasy, Krzyżem Niepodległości oraz Krzyżem Walecznych (dwukrotnie);
- osoby pomordowane w odwecie za pomoc partyzantom przez hitlerowców podczas pacyfikacji Osiedla Czanieckich w Rycerce Górnej w 1945 roku – grób zbiorowy po lewej stronie głównej alei (miejsce pamięci)
- kapral Kruk oraz starszy szeregowy Kiszewa (a. Kiszera), żołnierze Wojsk Ochrony Pogranicza, polegli w 1946 roku;
- Kazimierz Szymański, porucznik Wojsk Ochrony Pogranicza, zastrzelony w 1946 roku na Czarnym Groniu w Korbielowie; postawiono w tejże miejscowości obelisk upamiętniający jego śmierć;
- Michał Ryłko (1878–1948), prezes Ogniska Związku Podhalan w Rajczy;
- księża związani z rajczańską parafią – grobowiec;
- Wacław Majewski (1882–1977) – założyciel i pierwszy prezes Akademickiego Związku Sportowego;
- Roch Sygitowicz (1958–2017) – aktor.